เอกมนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท สมีปเทสตฺโถ, โกฏิเทสตฺโถ วา โหติ , อุปโยควจนญฺจ ภุมฺมตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกสฺมิํ ปเทเส’’ติฯ อตฺถิกปโยเค กรณสฺส สมฺภวโต อาห ‘‘พุทฺธาภิวาทนคมเนน วา ธมฺมสฺสวนคมเนน วา’’ติฯ อปฺปากิณฺณนฺติ เอตฺถ อปฺปสทฺโท ปฏิเสธตฺโถติ อาห ‘‘อนากิณฺณ’’นฺติฯ ‘‘อพฺโพกิณฺณ’’นฺติปิ ปาโฐฯ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอตฺถ ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติปเทน วจนสทฺทสฺส คหิตตฺตา อิมินา ปาริเสสนเยน นครนิคฺโฆสสทฺโทเยว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติฯ ตีสุ ปาเฐสุ ปฐเมน ปาเฐน ชนสฺส วาโต ชนวาโต, เตน วิรหิตํ วิชนวาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติฯ ทุติเยน ชนสฺส วาโท ชนวาโท, เตน วิรหิตํ วิชนวาทนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติฯ ตติเยน ชนสฺส ปาโต สญฺจรณํ ชนปาโต, เตน วิรหิตํ วิชนปาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติฯ รหสฺสํ กรียติ เอตฺถาติ ราหสฺเสยฺยกํฯ มนุสฺสานํ ราหสฺเสยฺยกํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติอาทินาฯ

14. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน ปพฺพชฺชากถา

[60] ‘‘เตติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาฯ อคมํสุ กิราติ โยชนาฯ ตตฺราติ คิรคฺคสมชฺเชฯ อถาติ ปริวิตกฺกนานนฺตรํฯ ตสฺสาติ สญฺจยสฺสฯ ปารนฺติ ปรตีรํฯ เอตฺถาติ ตุมฺหากํ วาเทฯ อิทนฺติ อยํ วาโท เอตฺตโกเยวาติ อตฺโถฯ โยติ โย โกจิฯ ตฺวญฺจ อหญฺจ อมฺเห, เตสุฯ นามตุมฺหสงฺขาเตสุ หิ ตีสุ สทฺเทสุ เอกเสเสน กตฺตพฺเพสุ ปจฺฉิมสฺเสว เอกเสโส กาตพฺโพฯ เตนาติ กติกกรณเหตุนาฯ

สํเขเปน วุตฺตํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ หี’’ติอาทิฯ อตฺถีเกหีติ อมเตน อตฺถิเกหิฯ อุปญฺญาตํ มคฺคนฺติ อมตสฺส มคฺโค อุปคนฺตฺวา ญาโตฯ ญาโต เจว อุปคโต จาติ สห อุปสคฺเคน ปทํ ปริวตฺติตฺวา อตฺถํ กเถนฺโต อุปสคฺคตฺโถ จ ธาตุตฺโถ จ วิสุํเยว โหตีติ ญาเปติฯ

อตฺถิเกหิ อมฺเหหิ อุปญฺญาตํ นิพฺพานํ มคฺคํ มคฺคนฺโต อนุพนฺเธยฺยนฺติ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อุปคนฺตฺวา ญาตพฺพนฺติ อุปญฺญาตํ นิพฺพานํฯ มคฺคธาถุยา อนฺเวสนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริเยสนฺโต’’ติฯ

สาริปุตฺโตปิ ปญฺหํ ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธฯ กมณฺฑลุโตติ กุณฺฑิกโตฯ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อกถเนน อนฺตเร วิวรํ ปฏิสนฺทหตีติ ปฏิสนฺธาโร, ตํฯ เอตฺถาติ ‘‘น ตฺยาหํ สกฺโกมี’’ติปเทฯ อธิปฺปาโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ เอตฺตกนฺติ เอตฺตกํ ปญฺหํฯ อิมสฺสาติ ปริพฺพาชกสฺสฯ อวิสยภาวนฺติ อตฺตโน อวิสยภาวํฯ

เหตุํ ปฏิจฺจ ภวนฺตีติ เหตุปฺปภวาติ วจนตฺเถน ปญฺจกฺขนฺธา เหตุปฺปภวา นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุปฺปภวา นาม ปญฺจกฺขนฺธา’’ติฯ เตนาติ ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ ปเทนฯ อสฺสาติ สาริปุตฺตปริพฺพาชกสฺสฯ ‘‘เตสํ เหตุ นาม สมุทยสจฺจ’’นฺติ อิมินา หิโนติ เอตสฺมา ผลนฺติ เหตูติ วจนตฺเถน สมุทยสจฺจํ เหตุ นามาติ ทสฺเสติฯ ตญฺจาติ สมุทยสจฺจญฺจฯ เตสนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุภินฺนมฺปิ สจฺจาน’’นฺติฯ อปวตฺติวเสน นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ นิโรโธฯ ตญฺจาติ นิโรธญฺจฯ เตนาติ ‘‘เตสญฺจ โย นิโรโธ’’ติปเทนฯ อสฺสาติ สาริปุตฺตปริพฺพาชกสฺสฯ เอตฺถาติ อิมิสฺสํ คาถายํ, จตูสุ สจฺเจสุ วาฯ นยโตติ นานนฺตริกนยโต, อวินาภาวนยโต วา, เนตฺติเทสนาหารนยโต วาฯ ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘นิโรเธ หี’’ติอาทิฯ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน วา มคฺคสจฺจํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ นิโรโธ จ นิโรธูปาโย จ นิโรโธติ เอกเทสสรูเปกเสโส กาตพฺโพฯ เตสญฺจาติ เอตฺถ อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺเถน จสทฺเทน มคฺคสจฺจํ คเหตพฺพนฺติปิ วทนฺติฯ อยํ นโย อฏฺฐกถายํ น วุตฺโตฯ ตเมวตฺถนฺติ จตุสจฺจสงฺขาตํ ตเมวตฺถํฯ ปฏิปาเทนฺโตติ นิคเมนฺโตฯ

‘‘สเจปี’’ติ อิมินา ยทีติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณติฯ ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ อิมินา ตาวเทวาติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณติฯ ‘‘อิโต อุตฺตริ นตฺถี’’ติ อิมินา เอวการสฺส ผลํ ทสฺเสติฯ อิโตติ โสตาปตฺติผลโตฯ ‘‘อิทํ…เป.… ปตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ ปทสฺส อตฺถสรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘เอโส เอว ธมฺโม’’ติ อิมินา ‘‘เอเสว ธมฺโม’’ติปทสฺส อตฺถํ วณฺเณติฯ ปจฺจพฺยตฺถาติ ปติอวปุพฺโพ อิธาตุ ปฏิวิทฺธตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิวิทฺธตฺถา’’ติฯ ตุมฺเหหีติ อสฺสชิตฺเถรํ สนฺธายาหฯ อิมินา ‘‘ปจฺจพฺยตฺถา’’ติ เอตฺถ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนตฺถวิภตฺติํ ทีเปติฯ กปฺปนหุเตหีติ กปฺปานํ นหุเตหิ, โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สเตหิ นหุเตหีติ อตฺโถฯ อพฺภตีตนฺติ อภิอตีตํฯ อมฺเหหิ อทิฏฺฐเมว หุตฺวา อติกฺกมาปิตนฺติ อตฺโถฯ

[62] อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส คมฺภีรตฺตา อารมฺมณิกภูตํ ญาณมฺปิ คมฺภีรเมวาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘คมฺภีรสฺส จ ญาณสฺสา’’ติฯ ยถา หิ สณฺหวตฺถสฺส สิพฺพนตฺถาย สณฺหสูจิ อธิปฺเปตาติฯ อุปธีนํ สมฺมา ขยฏฺเฐน นิพฺพานํ อุปธิสงฺขยํ นามาติ อาห ‘‘อุปธิสงฺขเยติ นิพฺพาเน’’ติฯ ตทารมฺมณายาติ ตํนิพฺพานารมฺมณายฯ วิมุตฺติยาติ ผลวิมุตฺติยาฯ สาวกปารมีญาเณติ อคฺคสาวกปารมีญาเณฯ เตสูติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุฯ อฑฺฒมาเสน อรหตฺเต ปติฏฺฐิโตติ สมฺพนฺโธฯ

อตีเตติ กปฺปสตสหสฺสาธิเก อสงฺเขฺยยฺยมตฺถเกฯ ตสฺสาติ พุทฺธสฺส สนฺติเก อคฺคสาวกภาวํ ปตฺเถสีติ โยชนาฯ อสฺสเมติ มุนีนํ ฐาเนฯ ตญฺหิ อา โกธํ, อา ภุโส วา ราคาทโย สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโมติ วุจฺจติ, ตสฺมิํฯ ปตฺถยิตฺวา จ เปเสสีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ นีลุปฺปลมณฺฑเปฯ เตสูติ ตาปสเสฏฺฐีสุฯ

[63] เยสนฺติ กุลานํฯ ‘‘วิธวภาวายา’’ติ อิมินา วิธวาย ภาโว เวธพฺยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ วิธวาติ จ ปติสุญฺญาฯ สา หิ ธเวน วิคตาติ ‘‘วิธวา’’ติ จ, วิคโต ธโว อิมิสฺสาติ ‘‘วิธวา’’ติ จ วุจฺจติฯ อุภเยนาปีติ ปุตฺตปพฺพชฺชปติปพฺพชฺชสงฺขาเตน ทุวิเธนปิฯ

สญฺจยานีติ เอตฺถ นิสฺสยูปจาเรน นิสฺสเย นิสฺสิตูปจาโร โหตีติ อาห ‘‘สญฺจยสฺส อนฺเตวาสิกานี’’ติฯ อถ วา ณปจฺจโย ตสฺเสทมตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘สญฺจยสฺส อนฺเตวาสิกานี’’ติฯ ‘‘มคธาน’’นฺติ พหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ชนปทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘มคธานํ ชนปทสฺสา’’ติฯ คิริพฺพชนฺติ เอตฺถ วโช วิยาติ วโช, คิริฯ วชสทิโส คิริ เอตฺถาติ คิริพฺพชํ ปทเหฏฺฐุปริยวเสน, นครํฯ ‘‘มหาวีริยวนฺโต’’ติ อิมินา มหนฺโต วีโร เอเตสํ ตถาคตานนฺติ มหาวีราติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูยา วิชานตนฺติ เอตฺถ กจฺจายนนเยน (กจฺจายเน 277 สุตฺเต) อุสูยปโยเค สมฺปทานํ โหตีติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ, อุปโยคตฺเถ วา’’ติฯ วิชานนฺตานนฺติ วิชานนฺเตสุ ตถาคเตสุ, วิชานนฺเต วาฯ

15. อุปชฺฌายวตฺตกถา

[64] อนุปชฺฌายกาติ เอตฺถ วชฺชาวชฺชํ อุปคนฺตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, โส นตฺถิ เอเตสนฺติ อนุปชฺฌายกาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วชฺชาวชฺช’’นฺติอาทิฯ ‘‘ปิณฺฑาย จรณกปตฺต’’นฺติ อิมินา ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฏฺฐหิตฺวา วา ติฏฺฐติ อเนนาติ อุตฺติฏฺโฐ, โสเยว ปตฺโต อุตฺติฏฺฐปตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อุตฺติฏฺเฐ น ปมชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 168) ปน ปิณฺฑาย จรณํ ‘‘อุตฺติฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตตฺถ ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฏฺฐหิตฺวา วา ติฏฺฐนํ อุตฺติฏฺฐนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ‘‘ปิณฺฑาย จรณปตฺต’’นฺติ อิทํ วจนํ ‘‘ตสฺมิญฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺฐสญฺญิโน’’ติปทํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘ตสฺมา อุตฺติฏฺฐปตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติปเทน โยเชตพฺพํ, ตสฺมา ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฏฺฐปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมิํ มนุสฺสา กิํสญฺญิโนติ อาห ‘‘ตสฺมิญฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺฐสญฺญิโน’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ ตสฺมิํ เอว อุตฺติฏฺฐปตฺเต ปพฺพชิตานํ ปริโภคภาเวน มนุสฺเสหิ อวสชฺชิตพฺพตฺตา, อวฉฑฺเฑตพฺพตฺตา วา มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺฐสญฺญิโน โหนฺตีติ โยชนาฯ ปพฺพชิตานํ ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฏฺฐปตฺตนฺติ วุตฺตํ, มนุสฺสานํ ปน อวสชฺชิตปตฺตตฺตา อุจฺฉิฏฺฐปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุตฺติฏฺฐ ปตฺตนฺติปทํ วากฺยเมว, น สมาโสติปิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ‘‘อุฏฺฐหิตฺวา’’ติ อิมินา อุตฺติฏฺฐาติ เอตฺถ ตฺวาโลโปติ ทสฺเสติฯ ‘‘คเหตุ’’นฺติ อิมินา ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ เคหสิตเปมวเสนาติ เคเห นิสฺสิตเปมวเสน, เมตฺตาปุพฺพงฺคมเปมวเสนาติ อตฺโถฯ สคารวา หุตฺวา สปฺปติสฺสา หุตฺวา วิหรนฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ ‘‘สภาคชีวิกา’’ติ อิมินา สภาควุตฺติกาติ เอตฺถ วุตฺติสทฺโท ชีวิกตฺโถเยว, น วิวรณาทฺยตฺโถติ ทสฺเสติฯ อุปชฺฌายภาวํ สมฺปฏิจฺฉติ เอเตหีติ อุปชฺฌายภาวสมฺปฏิจฺฉนานิ, ตานิเยว เววจนานิ อุปชฺฌายภาวสมฺปฏิจฺฉนเววจนานิฯ ติกฺขตฺตุนฺติ อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํ, สกิมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ ปทสฺส วเสน วิญฺญาเปตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหณฏฺฐาเนฯ ยทิทํ วาจาย วา สาวนํ, ยทิทํ กาเยน วา อตฺถวิญฺญาปนํ อตฺถิ, อิทเมว สาวนอตฺถวิญฺญาปนเมว อุปชฺฌายคหณนฺติ โยชนาฯ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อุปชฺฌาเยน ปญฺจสุ ปเทสุ ยสฺมิํ กิสฺมิํจิ วุตฺเต สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนํฯ ตนฺติ เกสญฺจิ วจนํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหเณฯ ‘‘น สมฺปฏิจฺฉนํ องฺค’’นฺติ อิมินา อายาจนทานานิเยว องฺคานิ นามาติ ทสฺเสติฯ สทฺธิวิหาริเกนาปิ ญาตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ปเทนาติ ‘‘สาธู’’ติ อิมินา ปเทนฯ

ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยํ วุตฺตํ สมฺมา วตฺติตพฺพ’’นฺติฯ อิมินา กิริยาวิสยภาวเมว ทีเปติ, น ทพฺพวิสยภาวํฯ อยนฺติ วุจฺจมานาฯ อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺสฯ โธตปาทปริหรณตฺถายาติ โธตสฺส ปาทสฺส ปํสุมกฺขนาทีนํ ปริหรณตฺถายฯ ตาติ อุปาหนาโยฯ กาลสฺเสวาติ ปจฺจูสกาลโตเยว, นิสฺสกฺกตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ ตโตติ เตหิ ตีหิ ทนฺตกฏฺเฐหิ, วิภตฺตอปาทานเมตํฯ เตสุ วา ตีสุ ทนฺตกฏฺเฐสุฯ ยนฺติ ยํ ทนฺตกฏฺฐํฯ อถาติ ตสฺมิํ คหเณฯ

ตโตติ สีตุณฺโหทเกหิ, สีตุณฺโหทเกสุ วาฯ วฬญฺเชตีติ ปริภุญฺชติฯ อุทกนฺติ มุขโธวโนทกํฯ